جشن آذرگان و آداب و رسوم ایرانیان باستان

جشن آذرگان یا آذر روز، یکی از جشن هایی است که ایرانیان باستان برگزار می کردند. این مراسم قدیمی هنوز هم در بین زرتشتیان رواج دارد. یک پای ثابت جشن آذرگان، آتش و گل مخصوص این روز است که سفره ها را با آن تزئین می کنند.
آداب جشن آذرگان به عنوان یک روز فرخنده با شکرگذاری برای داشتن آتش که گرما و روشنی به زندگی بخشیده خواندنی و جالب است.

آذر روز چه تاریخی است؟

ایرانیان باستان، ۹ ام هر ماه را به عنوان آذر روز می شناختند و در آن روز نیایش های مخصوصی داشتند. آتش نیایش که پنجمین نیایش از پنج نیایش خرده اوستا به حساب می آید در آذر روزها خوانده می شود.

جشن آذرگان، جشن آتش و گل

آذرگان نهمین روز از ماه آذر است که در فرهنگ ایران باستان آن را جشن می گیرند.
آداب جشن آذرگان شامل روشن کردن آتش، پهن کردن سفره، نیایش و استفاده از گل آذریون بر سر سفره بود.

جشن آذرگان به جشن آذرخش هم شناخته می شود.

جایگاه آتش در فرهنگ ایران باستان  

آب، هوا، خاک و آتش چهار عنصر طبیعی است که انسان از زمان های دور به آن توجه داشته و اینکه به نوعی این جهان را می سازد.

آتش برای ایرانیان محترم بود چون تامین کننده گرما و نور و روشنی بود.

ایرانیان باستان آتش را نمادی از راستی و پاکی می دانسته اند. همان طور که در داستان گذر سیاوش از آتش، این شعله های سر به آسمان کشیده است که پاکدامنی سیاوش را محک می زند و قهرمان داستان ما سربلند از دل آتش بیرون می آید و از مکر  سودابه در امان می ماند.

آتش در فرهنگ ایران باستان ارزش خاص خود را دارد و آذرگان یا آذر روز،

جشنی برای شکرگذاری از نعمت آتش است. آتش و روشنایی در زمان های گذشته که خبری از برق و وسایل گرمایشی صنعتی مثل امروز نبود؛ بیش از پیش قدر دانسته می شود.

آداب جشن آذرگان

ابوریحان بیرونی کتابی دارد به نام آثار الباقیه. در این کتاب از جشن آذرگان هم می گوید:

«روز نهم آذر، عیدی است که به مناسبت توافق دو نام «آذرجشن» می‌گویند و در این روز به افروختن آتش نیازمند است و این روز جشن آتش است و به نام فرشته ای که به همه آتش‌ها موکل است نامیده شده. زرتشت امر کرده در این روز آتشکده‌ها را زیارت کنند و در کارهای جهان مشورت نمایند».

رسم و رسوم جشن آذر موارد زیر است:

• سوزاندن چوب های خوشبو
• روشن کردن آتش بر بام خانه ها
• پهن کردن سفره
• گل آرایی با گل آذریون
• پوشیدن لباس پاکیزه و پاک
• نیایش و آفرینگان خوانی
• مشورت
• روز خوش یمن برای آغاز کارها

در آذر روز و جشن آذرگان انجام مشورت برای موضوعات مختلف با دیگران و نیز انتخاب این روز برای آغاز و شروع کار هم رسم بود و آن را خوش یمن می دانستند.

نیایش در آتشکده ها در جشن آذرگان

از بین آتشکده های ایران که جشن آذرگان در آن برگزار شده چندتایی هست که بیشتر از بقیه به چشم آمده است مثل آتشکده های زیر:

• آتشکده آذر برزین مهر در خراسان
• آتشکده آذر گشسب در آذربایجان غربی
• آتشکده آذر فرنبغ در استان فارس

گل مخصوص جشن آذرگان

آفتابگردان، گل آذر
آذریون، گل ویژه آذر روز یا جشن آذرگان است،
گلی گرد و بزرگ با گلبرگ های زرد که گاهی به سرخی می زند

از روی نشانه هایی که متون قدیمی می دهد، گل آذریون گونه ای از آفتابگردان است که با رنگ زرد،  سرخ و یا ترکیبی از این دو وجود دارد.

پایان جشن آذرگان،  پایانی گرم و روشن

جشن آذر روز با شادی و شکر و سپاسگزاری آغاز می شود و با گستردن سفره و پهن کردن آن ادامه پیدا می کند. در پایان جشن هر خانواده ای شعله ای از آتش های برافروخته شده را با خود به خانه می برد و آن را تا پایان زمستان، روشن نگه می دارد و نمی گذارد که خاموش شود، آتشی که روشنی بخش و گرم کننده خانه است تا شروع بهار.

آذرگان در کدام شهرها برگزار می شود

جشنی ایرانی که در دوران باستان در نقاط مختلف ایران برگزار می شد این روزها به نوعی به عنوان مناسک ویژه زرتشتیان برپا می شود.

کرمان، شیراز و یزد که اقلیت زرتشتی در آن بیشتر ساکن اند، جشن آذرگان را برگزار می کنند. در این مراسم موبد یا همان روحانی زرتشتی بخش هایی از اوستا را برای حاضرین می خواند.

در شهرهای زرتشتی نشین هم این آتشکده ها محلی برای برگزاری آذرگان بوده است:

• آتشکده تخت رستم در نزدیکی تهران در ۲۰ کیلومتری غرب شهریار
• آتشکده بهرام در یزد
• آتشکده آتشگاه در غرب اصفهان
• آتشکده آتشگاه در غرب اصفهان
• زیارتگاه شاه مهرایزد در شمال کرمان
• آتشکده آناهیتا کرمان
• آتشکده نیاسر، روستای نیاسر در جاده کاشان

کتاب هایی که درباره آذرگان می توانید بخوانید

بازار نشر را که جستجو کردیم، درباره جشن آذرگان کتاب چندانی پیدا نکردیم.

اما یک کتاب خوب و جمع و جورِ ۱۲ صفحه ای از نشر گوهر اندیشه پیدا کردیم که اطلاعاتی از جشن آذرگان را از دل ابیات شاهنامه فردوسی درآورده و به علاقه مندان ارائه می کند.

کتاب داستان های شاهنامه جشن آتش که خانم مروارید تقی بیک آن را نوشته.

این کتاب روان و ساده نوشته شده و از ظاهر آن پیداست که برای مخاطب کودک و نوجوان نوشته شده اما ناشر آن در جدول گروه های سنی تاکید دارد که کتاب داستان های شاهنامه جشن آتش، مناسب برای تمامی گروه های سنی است.

بندهش، کتابی است که به زبان پهلوی نوشته شده و در آن بخشی به گیاهان اختصاص دارد. از این کتاب از گل آذریون اسم برده می شود و آن را گل ویژه آذر می داند:

اما در سایر منابع فارسی، گل آذریون به نام‌های دیگری هم شناخته می شود؛
مثل :گل آذرگون، گل آتشی یا آتشین.

دهخدا در لغت نامه اش گل آذریون را با مشخصات زیر معرفی کرده:
«گلی باشد زرد که در میان زغب و پرزی با ریشه‌های سیاه دارد و خوش‌بوی نیست و ایرانیان دیدار آن را نیک دارند و در خانه بپراکنند.

گل آذرگون در فرهنگ عرب با نام آذریون شناخته می شود.