گفتگو با شبان میرشکرایی | برنامه یلدای مشرقی | یلدا و ارتباط آن با کریسمس

یلدای مشرقی برنامه ای ست که به همت مجله فرهنگی وبلایت و به مناسبت شب یلدا در آذرماه ۱۳۹۹ تولید شد.

هدف از تولید این برنامه بازخوانی و بررسی آیین شب یلدا و چیستی و چرایی آن است. در کنار بخش های سرگرم کننده این برنامه با جناب آقای شبان میرشکرایی، کارشناس میراث فرهنگی کشور که این روزها در تلاش است تا آیین شب یلدا را به عنوان میراث ناملموس در فهرست جهانی یونسکو به ثبت برساند، گفتگو کردیم.
او از تجربیات و دانش خود بهره گرفته و نکاتی را برای ما بازگو می کند که دانستنش در روزگاری خاموشی آیین ها و فرهنگمان امری واجب به نظر می رسد.

اما شبان میرشکرایی را بیشتر بشناسیم

شبان میرشکرایی کارشناس میراث فرهنگی است. متولد تهران و کارشناس مهندسی استخراج معدن از دانشکده فنی دانشگاه تهران است.
آقای میرشکرایی تحصیلات تکمیلی اش را در رشته مهندسی اکتشاف معدن در دانشگاه شهید باهنر کرمان ادامه داده است.

میرشکرایی از سال ۱۳۷۷ تا کنون در پروژه های مختلف مرتبط با میراث فرهنگی مشارکت و راهبری داشته و بیشترین تمرکزش میراث فرهنگی ناملموس است.
او که تهیه کننده پرونده جهانی یلدا ست مهمان وبلایت در برنامه یلدای مشرقی بود.

در ادامه  شرحی از فعالیت های شبان میرشکرایی آمده است:

• پژوهش مردم نگاری در مناطق حاشیه دشت کویر – مناطق معدنی نیشابور، شاهرود، سمنان، خور، انارک، قم و کاشان
• پژوهش میدانی با عنوان «معادن کهن، تلاقی فرهنگ و طبیعت» – مجموعه مقالات نخستین همایش فرهنگ و میراث طبیعی – تبریز
• پژوهش میدانی با عنوان «معادن کهن، گنجینه های نهفته در دل کویر» – همایش احیاء اقتصادی منطقه معدنی انارک – نخلک
• مشارکت در اجرای طرح پژوهشی فلزکاری و معدن کاری کهن با همکاری دانشگاه بوخوم آلمان در منطقه کاشان و نائین تا انارک
• از نگاه مردم شناسی مناطق معدنی و کشف مسیرهای کاروانی کهن و منابع تامین کوره های مکشوفه در محوطه باستانی اریسمان
• عضو تیم مردم نگاری در طرح ملی «مردم نگاری سرزمین» – قشم
• عضو تیم مردم نگاری در طرح ملی «مردم نگاری سرزمین» – دلیجان
• اجرای طرح مردم نگاری منطقه معدنی کهن انارک با همکاری سازمان زمین شناسی کشور و پژوهشکده مردم شناسی
• پژوهش مردم شناسی در موضوع انسان و آب در ایران
• پژوهش با موضوع معدن کاری در منطقه کویر لوت با تکیه بر رخساره های زمین شناسی حوزه کویر مرکزی ایران
• عضو تیم تهیه کننده پرونده جهانی نوروز
• عضو تیم تهیه کننده پرونده جهانی چوگان
• عضو شورای ثبت میراث نالموس در وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
• عضو شورای سیاستگزاری آئین ملی نوروز
• مدیر هنری فصلنامه فرهنگی – پژوهشی و بین المللی هفت گنبد
• معاون سردبیر دو فصلنامه آئین نوروز
• موسس و مدیر دبیرخانه دائمی نوروز در دفتر ثبت آثار و حفظ و احیاء آثار معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری
• برنامه ریز و کارشناس مجری برنامه نجوای فرهنگ در رادیو گفتگو با موضوع مردم شناسی و پژوهش های فرهنگی در ایران
• موسس و رئیس مرکز منطقه ای پاسداری و ترویج میراث ناملموس جنوب شرق ایران
• تهیه کننده پرونده جهانی یلدا
• موسس و سرپرست کار گروه تخصصی میراث ناملموش و دانش بومی کمیته حفاظت ایکوم ایران
• تهیه کننده پرونده جهانی کشتی پهلوانی
• تهیه کننده پرونده جهانی دانش سنتی قنات
• مسئول کمیته میراث ناملموس ایکوم ایران

گفتگوی مریم مه نگار با شبان میرشکرایی درباره یلدا و ارتباط آن با کریسمس

یلدا سالهاست که در حافظه جمعی ما ایرانی ها مثل خشت خشت این خانه قدیمی ضبط است. انگار روی هم گذاشته شده و برای هرکدام از ما شکل خاص خودش را دارد و یک میراث است.
اما همه این میراث های مشترک باید یک جایی ثبت بشوند.
خانواده میرشکرایی سالهاست که دارند در این زمینه تلاش می کنند. حاصل این تلاش ها ثبت نوروز در فهرست جهانی یونسکو است، توسط آقای دکتر محمد میرشکرایی .
و حالا در حضور شبان میرشکرایی، پسر ایشان هستیم. شبان میرشکرایی بیشترین تمرکز خود را بر میراث فرهنگی ناملموس و میراث فرهنگی طبیعی ایران گذاشته است و یکی از این مطالعات، پژوهش یلدا بوده است.
در ادامه گفتگوی مریم مه نگار، مجری با سابقه رسانه و فرهنگ را با شبان میرشکرایی در خصوص یلدا و ارتباط آن با کریسمس دنبال می کنیم…

مریم مه نگار: شب یلدا اول دی ماه و اول چله بزرگ ماست و از نظر زمانی به کریسمس نزدیک است. آیا شباهتی بین یلدا و کریسمس وجود دارد؟
شبان میرشکرایی: اگر کریسمس را از منظر یک روز مذهبی در نظر بگیرید، طبیعتا مسائل دینی و مذهبی روال خاص خود را دارد اما اگر از نظر فرهنگی به آن نگاه کنیم، باید گفت فرهنگ تعامل انسان با طبیعت و محیط زیست خود است که در طی سال ها انسان به درکی از طبیعت می رسد و در ازای این تعامل رفتارهایی را از خود نشان می دهد که به مرور می شود فرهنگ او.
بی تردید بین یلدا و کریسمس شباهت ها و ارتباط هایی وجود دارد، و البته تفاوت هایی.

مریم مه نگار: البته تا جاهای دور تر هم گاهی نگاه کنیم مشترکات آئینی می بینیم، حالا نه فقط در مورد خاص شب یلدا که در دورترین نقاط که شاید بشر هنوز تحقیق نکرده. گاهی اوقات سفر که می کنیم، چیزی را در یک جایی میبینیم که بسیار از نظر جغرافیایی و زمانی، مذهب و آئین ها فاصله دارد اما در مواردی مشترکاتی هست که مثلا در روستای من هم چنین آئینی وجود دارد. و این نشأت گرفته است از اینکه مبدأ بشر و هستی و زندگی یکی هست. دور نشویم از موضوع و بپردازیم به شباهت یلدا و میترائیسم…
شبان میرشکرایی: سوال دوم تقریبا با سوال اول شباهت هایی دارد. اگر که بخواهیم میترائیسم را به عنوان میترائیسمی که یونانی ها شناساندند در نظر بگیریم؛ چون کلمه میترائیسم برمی گردد به زمانی که تفکرات مربوط به «ایزد مهر» وارد فرهنگ روم می شود و شکل دیگری پیدا می کند و یک جریان می شود.
اما اگر سوال شما درباره ارتباط یلدا با «ایزد مهر» است، جواب این است که بله ارتباط با هم دارند.
به دلیل اینکه تفکرات مربوط به مهر، بسیار کهن است و زمان مشخصی برای آن نمی توانیم در نظر بگیریم. اینها خیلی پیش از حتی زرتشت هستند و دقیقا در نقطه ای قرار دارند که انسانی که در این اقلیم زندگی می کرده به درکی از تحولات طبیعی می رسد. نماد مهر در فرهنگ این مرز و بوم در گذشته و در اعصار بسیار کهن، آن سرخی پیش از طلوع آفتاب است یا سرخی پیش از غروب آفتاب و به اصطلاح شفق و فلق.
که به اشتباه خیلی وقت ها به خورشید اطلاق می شود، اما خورشید جریان دیگری دارد و مهر جریانی جدا.
مریم مه نگار: تفاوتش در چیست؟
تفاوتش در این است که در این حوزه فرهنگی مهر صورت مادی ندارد. یک معناست. اصولا افرادی که در این حوزه فرهنگی زندگی می کردند خیلی جسم گرا نبودند، برعکس آنهایی که در فرهنگ رومی هستند و جسم گرا هستند. اما این تعاملات و رفت و آمدها و داد و ستدهای فرهنگی به مرور زمان برهم کنش هایی ایجا کرده که می بینید بعد از یک مدتی در اینجا هم صورت های جسمانی متصور می شوند؛ در نقش برجسته های ما به خصوص در دوره ساسانی می بینید که برای مهر و ناهید یا همان آناهیتا نقش داریم. در حالی که پیش از آن این مسئله را نمی بینیم. در دوره ساسانی خیلی ارتباطات زیادی با فرهنگ رومی پیدا کردیم و داد و ستد داشتیم، ازدواج کردند و این تعاملات و تبادلات فرهنگی منجر به این شده که جسم گرایی در اینجا هم نمود پیدا کرده باشد. و الا آن چیزی که آنجا به نام مهر می شناسند با چیزی که در فرهنگ ایرانی وجود داشته باهم متفاوت است.

مریم مه نگار: من این نکته را کاملا دریافتم که ایزد مهری به معنای خدا خورشیدی نیست. تعبیری که خیلی ها دارند که خورشید را خدا می دانند و پس ما اینها را دفع کنیم و فاصله بگیریم و خیلی از این موضوعات باعث می شود که ما با فرهنگ و آئین مان فاصله بگیریم و به غلط چیزی را جلوه دادن که باعث می شود به مرور زمان این آئین ها دچار زوال شود و چقدر حیف است.

شبان میرشکرایی: این حوزه فرهنگی و این اقلیم به این مردم یک چیزی را نشان داده است در طی قرون و اعصار و برای احترام به آن جشن گرفته اند. مردم ما این طور یاد گرفته بودند که برای طبیعت و نعمتی که به آنها داده شده جشن بگیرند و این شکرگذاری است که موجب افزایش نعمت می شود؛ «شکر نعمت، نعمتت افزون کند، کفر، نعمت از کف ات بیرون کند.»
یلدا از جای خاصی نیامده، یلدا برخاسته از تعامل انسان با طبیعت اقلیم فلات ایران است.

مریم مه نگار: طبیعتی که نمی تواند آن را رها کند. الان صحبت ما درباره یلداست اما بدون شک، تعامل انسان با طبیعت در جاهای مختلف توانسته آئین های دیگری به وجود بیاورد
و سوال آخر!
یلدا به جز ایران در کدام یک از کشورهای دیگر وجود دارد؟
شبان میرشکرایی: سوال خیلی خوبی است. ما اگر در این پهنه و عرض جغرافیایی که منطقه معتدل هست – ما در علم جغرافیایی به این حوزه می گوییم حوزه معتدل. حوزه استوایی داریم، حوزه معتدل و قطبی. در این مدار معتدل، شما در هرجای این کره خاکی که انسان، دیرباز زندگی داشته باشد، یعنی یک زندگی جریان دار از گذشته تا به امروز، نه جریان هایی که تازگی به وجود آمده است، حتما می توانید سراغ بگیرید جشن ها و آئین هایی که در ارتباط با این تحول طبیعی باشد؛ یعنی جایی که به اوج می رسد و تغییر اتفاق می افتد، چه در تابستان و چه در زمستان.
مریم مه نگار: این آئین ها در طول سالها و با آمدن نسل های مختلف تغییراتی داشته ؟
شبان میرشکرایی: اصلا اگر تغییر نبینیم یعنی مرده! چیزی که تغییر نکند یعنی دچار جماد شده است.
مریم مه نگار: پس شما با تغییر موافقید، با قلب کردن موضوع موافق نیستید.
شبان میرشکرایی: تغیر خود به خود اتفاق می افتد اما قلب موضوع موجب از بین رفتن می شود. تغییر خود به خودی است، یعنی با توجه به ماهیت وجودی چنین آئین هایی مرتبط با طبیعت است، طبیعت در جریان خودش تغییرات دارد ولی از بین نمی رود. انسانی هم که در این طبیعت زندگی می کنند خود به خود، خودش را به روز می کند با آن طبیعتش و ممکن بخشی از آئین هایش به روز شود. خیلی از آئین هایی که ما امروز داریم دقیقا عین آئین های خیلی کهن ما نیست چون شرایط زندگی ما متفاوت شده است.
مثلا ما در نوروز خیلی از بازی ها را داشتیم که امروز اصلا نمی توانیم داشته باشیم؛ مثل الک دولک.
اصلا انقدر فضا در محیط شهری وجود ندارد که این بازی را بتوانند بکنند ولی بازی های نوروزی دیگری در زندگی شهر به وجود می آید ولی مهم این است که در نوروز، در یلدا و در این جشن ها بازی وجود داشته باشد، قصه وجود داشته باشد، سفره وجود داشته باشد و آرزوهایی وجود داشته باشد. در محدوده ای که داریم این ارکان حفظ شود.
مریم مه نگار: سوالی در ذهنم می چرخد که دلم نمی آید از شما نپرسم، حتی اگر زمان ما محدود باشد و آن اینکه یلدا یک شب بوده؟
شبان میرشکرایی: نه خیر. هیچ کدام از جشن های ما محدود به یک لحظه یا یک روز نیست. نوروز الان تقریبا می تواند جواب سوال شما را بدهد که آیا نوروز یک روز است؟ نوروز یک پهنه زمانی است.
ما از نیمه بهمن تا نیمه های اردیبهشت در نقاط مختلف این حوزه فرهنگی نوروز داریم.
اصلا شعری هست که می گوید:
وینک بیامدست به پنجاه روز پیش
جشن سده، طلایه نوروز و نوبهار
(منوچهری)
جشن سده دهم بهمن است. خود یلدا در بسیاری از مدارکی که موجود هست گفته می شود که پیشواز نوروز است و یلدا خودش چند روز بوده است که حالا محدود شده به یک شب. حتی در نه چندان دور از امروزی جشنی داشته ایم به نام «خرم روز» که در ظهر فردای یلدا هست. یعنی اولین روزی که روز آغاز به بلند شدن می کند.

مریم مه نگار: بسیار بسیار سپاسگزارم استاد میرشکرایی از شما. کاش چهل شبِ چله را فرصت داشتیم، می توانستیم در مورد یلدا و آئین ها صحبت کنیم.
گیسوان سیاه شب یلدای شما آذین بسته به مرواریدهای مهر