تاریخچه شب یلدا را در فرهنگ اصیل ایرانی جستجو کنید

بچه که بودیم درمدرسه می گفتند ایرانی ها از اقوام آریایی هستند. شغلشان کشاورزی و دامپروری بوده، در شمال فلات ایران. بعدتر خواندیم که سلمان فارسی، قبل از اسلام آوردن، اسمش روزبه بوده، از ایران؛ حالا هم، سی ام آذر که می شود رسمی داریم به اسم یلدا یا شب چله. فکر کنید به تاریخچه یلدا که نگاه کنیم یک آیین مشترک بوده بین ما، سلمان و آریایی هایی که به فلات ایران آمدند. این طوری شاید قدمت یلدا بیشتر به چشم بیاد. برخی کارشناسان میراث فرهنگی می گویند: قدمت یلدا حتی به قبل تر از آریایی ها می رسد!

یلدا؛ شبی که قدمت آن به ۵۰۲ سال پیش از میلاد مسیح باز می گردد. ثبت رسمی این شب توسط دولت داریوش یکم صورت گرفت و در دوران او بود که جشن شب یلدا به طور رسمی در تقویم رسمی ایران باستان ثبت شد. در ادامه به بررسی تاریخچه شب یلدا و فلسفه جشن گرفتن شب چله خواهیم پرداخت.

ریشه های شکل گیری یلدا

در زمان های قدیم که کشاورزی حرف اول را در زندگی انسان ها میزد، تغییر فصول و تضاد های پدیدار شده بر اثر آن اهمیت بیشتری داشت و مردم کنجکاوی های بخصوصی درباره آن داشتند تا حدی که سعی به کشف رمز و رموز آنها می کردند. به مرور مردم تواستند گذر زمان را به طور منطقی ای محاسبه کنند و روز های بلند و کوتاه را تشخیص داده و پیش بینی کنند. سرانجام بر اثر اینگونه مشاهدات و نتیجه گیری ها، مردم نور و روشنایی را نماد خیر و نیکی دانستند و از طرف مقابل تاریکی و ظلمت را هم نمادی از شر و شرارت دانستند. از طرفی مردم متوجه شده بودند که در آخرین روز پاییز، شاهد کوتاه ترین روز و بلند ترین شب هستند و پس از آن شب، غلبه روز بر شب افزایش می یابد و از همین بابت بود که این شب را به عنوان شب زایش خورشید یا همان مهر شناختند. بنا به همین جهت است که عده بسیاری از محققین بر انطباق یلدا و کریسمس تاکید می کنند.
به عنوان نمونه می توان به فرهنگ اوستایی اشاره کرد که با شروع زمستان، سال جدید آنها آغاز میشود. بر اساس تفکر این فرهنگ، لغت سَرِدَ به معنای سرد می باشد و مفهوم سال را میرساند و نوید دهنده پیروزی اهورامزدا بر اهریمن می باشد.

تاریخچه شب یلدا و نزدیکی اش با میترائیسم

در منظومه فرهنگی میترائیسم، خورشید و ستارگان اهمیت ویژه ای دارند. پیروان این مکتب مهر را زاده شده در یک حادثه نجومی می دانند. زمانی که مهر متولد می شود، هنگامی است که از آن پس، خورشید را بیشتر در آسمان می بینیم و روزها طولانی تر میشودند. جالب است بدانید که جشن شب یلدا حتی به روم باستان هم رسید که البته اسم آنرا جشن ساتوران گذاشتند.
برخی نیز معتقدند تاریخجه شب یلدا به میراث قوم کاسپیان باز می گردد. کاسپ ها اولین اقوام اریایی ای هستند که وارد ایران شدند.

ریشه‌شناسی واژه های یلدا و چله

تاریخچه واژه یلدا

کلمه یلدا واژه ای سُریانی است که معنای زایش و تولد را می دهد. زبان سریانی در بین میسیحیان رواج داشته است. منقول است که ابوریحان بیرونی که یکی از بزرگ ترین دانشمندانی است که ایرانیان به آن افتخار می کنند، از حرفه های تخصصی آن، تقویم شناسی بوده است و از شب یلدا با اسم میلاد اکبر یاد کرده است. وی مقصود خویش از میلاد اکبر را میلاد خورشید توضیح داده است.

ابوریحان بیرونی که در قرن ۴ هجری شمسی زندگی می کرد در آثار الباقیه خودش اینگونه می نویسد که: و نام این روز میلاد اکبر است و مقصود آن، انقلاب شتوی (بمعنای زمستانی) است. گفته اند در این روز، نور از حد نقصان به حد زیادت خارج شده و آدمیان به نَشو و نما آغاز می‌کنند و پری‌ها (دیوها) به ذَبول و فنا روی می‌آورند.

اما اینکه چگونه واژه یلدا وارد زبان فارسی شده است به طور واضح مشخص نیست. آنچه گاهی در این باره گفته می شود آن است که مسیحیان اولیه که در روم سکونت داشتند، برخی از آنها به روم هجرت کردند و در نتیجه ارتباط نزدیک فرهنگی میان آنها، این لغت سریانی به فارسی وارد شد.

در واژه نامه فارسی برهان قاطع اینگونه آمده است که: یلدا اولین شب زمستان و آخرین شب پاییز است و اول جدی و آخر قوس می باشد که دراز ترین شب سال می باشد. در این شب یا نزدیک این شب، آفتاب به برج جدی تحویل کرده و می گویند که آن شب، در غایت شومی است. برخی گفتند یلدا در ۱۱ جدی است.
با توجه به گفته های کتاب برهان قاطع، به وضوح می توان این موضوع را مشاهده کرده که در آن زمان، تاریکی نماد اهریمن دانسته میشد. به همین جهت طولانی ترین شب سال به مثابه با دوام ترین زمان بقاء اهریمن شناخته میشده است. لذا عده ای از محققین برخی آداب و رسوم شب یلدا را مثل آتش روشن کردن را برای دفع شر این شب می دانند.

در گذشته که زندگی ها، روال طبیعی تری را طی می کرد، کشاورزی حرف اول را میزد و در نتیجه آب و هوا در آن زمان از اهمیت ویژه ای برخوردار بود و مردم شاهد تاثیرات مستقیم نور و تاریکی، بارندگی، گرما، سرما و … بر زندگی های خود بودند.

جدای از اینکه طبعا نور و روشنایی زمینه را برای فعالیت های مردم بوجود می آورد، مردم همیشه در طول تاریخ برای روشنایی یک قداستی را قائل بودند و آنرا نمادی از خیر و خوبی می دانستند در برابر تاریکی که نگاهی اهریمنی و شرور به آن دارند. بنابراین در شب یلدا جشن می گرفتند زیرا از فردای آن شب، کم کم روزها طولانی تر می شوند و به این شکل نور و نیروی آفریدگار بر تاریکی که نشانه ای از اهریمن است غلبه خواهد کرد.

تاریخچه واژه چله

شب چله از جهت معنایی هیچ تفاوتی با شب یلدا ندارد و فقط از این باب که پس از این شب، چله بزرگ زمستان شروع می شود نام این شب را چله گذاشته اند. در گذشته های دور، ایرانیان تقویم کلی نگری داشتند که از آن در کار های دامپروری و کشاورزی خود استفاده می کردند. در آن زمان ایرانیان باستان، ۲ مقطع از سال را به اسم چله می شناختند؛

1.  چله تابستان که از تیر ماه آغاز میشد.
2.  چله زمستان که از ابتدای دی ماه شروع میشد.

در ضمن هر کدام از این چله ها به چله بزرگ و کوچک تقسیم میشوند: ۴۰ روز ابتدایی چله بزرگ نام داشته و ۲۰ روز بعدی نیز چله کوچک نام دارد.
جالب است بدانید که ۴ روز پایانی در هر کدام از چله های بزرگ و کوچک وجود دارد که به نام چهار چهار نامگذاری شده است و در این مدت شاهد شدید ترین سرمای سال خواهیم بود.

یلدا به اندازه یک تاریخ

به طور کلی مباحث این چنینی در ادبیات به گونه ای شکاکانه مطرح شده است و اینکه شب یلدا مصادف با شب چله ایرانیان یا مهشید باشد مورد سوال قرار گرفته. عده ای از منتقدین بر این باورند که از قرن هفتم به بعد، واژه یلدا از معنای حقیقی خودش خارج شده و به نوعی استعاره از تاریکی و پیروزی روشنایی بر اهریمن و تاریکی قلمداد می شود. علاوه بر این، برخی از منتقدین پسامدرن عقیده دارند که تفاوت های اساسی ای بین شب چله و شب یلدا وجود دارد که به مرور زمان از آنها غفلت شده است و آنرا همانطور که سعدی و حافظ در اشعار خود آورده اند به معنای نوروز قلمداد می کنند.
حالا گذشته از اینگونه مباحث؛ آنچه مسلم و مهم است، اهمیت این شب نزد مردم ایران زمین است که و تاکنون برای این خاک و بوم نویدبخش پدیداری روشنایی و عبور از تاریکی بوده.
مردم این شب را، طلوعی برای روشنایی و خیر و برکت می دانستند و باور داشتند که در این شب، روشنایی بر تاریکی غلبه خواهد کرد. اینگونه عقیده ها که ریشه باستانی داشت، همچنان هم باقی است لذا در یک جمله  می توان گفت علت جشن شب یلدا از گذشته تا به حال، معرفت های مردم به قوانین طبیعت و امور غیبی بوده است.